Toon brontekst

<Boterknoeierij> was niets nieuws: al ver voor de negentiende eeuw was daar een zekere bedrevenheid in ontwikkeld. Zowel boeren als hande¬laren werden in Friesland en daarbuiten sinds de vijftiende eeuw door gewestelijke of stedelijke voorschriften in toom gehouden. Veel van deze verordeningen waren erop gericht dat de koper ook werkelijk kreeg waar hij voor betaald had; andere voor¬schriften, zoals het verplicht gebruik van gewaarmerkte vaten van een plaatselijke markt, moesten ervoor zorgen dat er geen boter uit andere streken op de markt kwam. Zo be¬schermde men de eigen handel. Toch werd er gerommeld met het gewicht, met toegevoegde kleur¬stoffen, boter uit het ene gebied werd vermengd met die uit een ander gebied _ waarvoor andere veror¬deningen golden _ , boter werd verpakt in ongemerkte vaten.
In 1834 richtten negentien importeurs van Friese boter in Londen zich tot hun contactpersoon in Harlingen. Zij beklaagden zich <dat maar al te dikwijls in de buiken en in het midden der vaten oude en verkarnde boter, smeer en zelfs vet van nog minder waarde gevonden wordt, klaarblijke¬lijk er zoodanig ingelegd om den kooper te bedriegen>. Deze en andere gebreken _ schimmel en onzui¬verheden _ maakten dat zendingen uit Friesland vaak lager noteerden dan andere botersoorten, bijvoorbeeld uit Holstein.
In Friesland werd de klacht serieus opgenomen, en een commissie van het Vriesch Genootschap van Proefonder¬vindelijken Landbouw gaf kort daarna een verklaring, maar <de ondervinding leert helaas! dat misleiding overal thans aan de orde van de dag is.>
De commissie wees op het kwaliteitsprobleem dat de kleine boterma¬kers ongewild veroorzaak¬ten, een moeilijkheid die overigens minstens tot het einde van de eeuw actueel bleef: veel boeren, vooral buiten Friesland, maakten te weinig boter om binnen enkele dagen een standaardvat van 40 kilo mee te vullen, dus op allerlei kleine markten werden losse kluiten van uiteenlopende kwaliteit aangevoerd. Die diverse massa moest eerst gemengd en gekneed worden en dan werd een enigszins <gehomo¬geni¬seerde>, soms bijgekleurde boter door opkopers in een vat gedaan. Dat er op zo'n vat een merk stond dat iets anders beloofde dan de werkelijke inhoud, was voor de handel zeker niet nadelig. 
Toch was dit nog maar kinderspel vergeleken met de mogelijkheden die zich voordeden, en ook ten volle benut werden, toen vanaf 1870-1871 de margari¬ne haar intrede deed. Weliswaar deed dit niet veel af aan de kwaliteit van echte, onversneden eerste-keur boter uit Friesland, maar voor de reputatie van alles wat in botervaten uit Nederland werd aangevoerd, was het slecht. De eerste jaren na de uitvinding in 1869 door de Fransman H. Mège Mouriès was margari¬ne niet meer dan een vettige substantie die niet zomaar te eten was. Het was in pure vorm absoluut geen concurrent voor boter: alleen wanneer er een hoeveelheid echte boter aan werd toegevoegd, ontstond er iets wat men in Engeland op de markt kon brengen. Nu was dat op zich niet zo'n probleem, zolang het voor de consu¬ment ook maar onmis¬kenbaar bleef dat hij geen echte boter kocht, maar <kunstbo¬ter>, <butterine> of hoe het ook mocht heten. En juist dàt trachtten veel handelaren en het snel toenemend aantal <kunstboterfabrikanten> in Nederland te verhullen. Veelzeg¬gend is ook de mededeling in het Verslag van den Land¬bouw in Neder¬land uit 1873:

De botermengfabrieken schijnen in bloei toe te nemen. Bij de beide met stoomkracht werkende mengerijen te Oss, is er een derde te Grave opgericht. Het is bekend dat men hier Noordbrabant¬sche boter uit de Meijerij en uit Peelland verkneedt en met uit Duitschland aangevoerde boter vermengt, om die dan, als Hollandsche boter, over Dordrecht en Rotterdam naar Londen te verzenden. De echte Hollandsche boter, evenwel, gaat zoodanig verwerkt naar Engeland, dat het nog zeer twijfelachtig is, welke van beide het meest den lageren prijs verdient waarop de Hollandsche, in vergelijking van de Friesche, aan de Londensche markt staat aangeschreven. De in 1874 zoozeer toegenomen invoer van boter over de Pruissische grenzen, voorziet voorzeker die Noord¬brabantsche fabrieken. 

In deze mengfabrieken werden niet alleen verschillende botersoorten dooreen gekneed. Juist in Oss waren Anton Jurgens en Simon van den Bergh sinds 1872 en 1873 begonnen met de fabricage van margarine-boter, een mengsel van boter en dierlijke en plantaardige vetten. In de jaren '80 kreeg Nederland op de Engelse botermarkt de reputatie van het kunstboterland bij uitstek te zijn. Het werd zelfs zo erg, dat een boterhande¬laar uit Holland, die zijn zuivere, goede boter via Rotterdam uitvoerde naar Londen, van zijn vaste Londense groothandel het dringende advies kreeg om elke verwijzing naar Rotterdam op de vaten achterwege te laten. Die naam werd door de Engelse detailhandel zozeer geassocieerd met versneden boter en kunstboter, dat er ongeacht de werkelijke kwaliteit geen goede prijs voor te maken viel.  In een boekje, Über die Kunstbutterfrage uit omstreeks 1886 schreef de Duitse chemicus dr. Rudolf Wollny: <Der Verpackungsraum einer grossen holländi¬schen Kunstbutterfabrik gleicht einem Museum für Naturbut¬terver¬packung der Hauptproduktionsländer Europas und gibt gleichzeitig einem Massstab für den Grad der Beliebtheit der einzelnen Sorten bei den Consumenten.> Hij zag daar Deense vaten met bekende merken, Sleeswijk-Holsteinse, Ierse, Normandische vaten, Engelse kisten met etiketten <und natürlich fehlen auch die beliebtes¬ten holländischen Marken in ihren charak¬teristischen Fässchen nicht.>  Zo werd kunstboter, weliswaar met een eerlijke factuur waarop de hoedanigheid van het artikel stond, verscheept naar de grote Engelse steden. De groothan¬del aldaar verkocht de vaten eventueel tegen een prijs die lager was dan de echte boter¬prijs, maar de detail¬list zag in de lagere prijs een extra winstmar¬ge en prijsde de inhoud van het vat volgens zijn uiterlijk: echte boter uit Holland of Friesland.
Deze knoeierijen zijn door hun omvang en door hun bedreiging voor de Neder¬landse boterexport aan het einde van de jaren '80 aanleiding geweest voor diepgaande parlementaire discussies en een voor die tijd vérgaande wetgeving waarbij de regering kwaliteitscriteria vastlegde die het particuliere bedrijf deels beschermden en deels beperkingen oplegden. In die discussie werd gewezen op het feit dat <kunstboter> geen werkelijke concurrent was voor natuurboter.

Voordat de kunstboter in Nederland bekend was, was de natuurboter in honderddui¬zenden huisgezinnen van de lagere klasse niet slechts een weelde-artikel, maar een artikel dat bijna nooit door de huisgenooten geproefd werd. Meestal werd er een onsje of een half onsje boter per week voor den vader alleen gekocht, omdat deze in de werkplaats in tegenwoordigheid van de andere werklieden toch moeilijk een boterham met stroop eten kon. (...) Aan de margarine-boter danken wij het, dat nu de lagere volksklasse de boterham ten minste kan besmeren met een produkt, dat wel is waar eene kleine hoeveelheid natuurboter bevat, maar overigens, zoo als door deskundigen en scheikundigen meermalen is geconstateerd, zeer voedzaam is en minstens even goed verteerbaar als zuivere natuurboter. 

Het parlement boog zich over het punt dat margarine of <mengbo¬ter> werd verkocht terwijl niet heel duidelijk was dat het geen 100% natuur¬boter betrof. De handel in die kunstboter was in de jaren '80 <geheel ingericht op bedrog, op den toeleg om de namaak voor het origineel te doen doorgaan. Bij de fabricage bootsen reeds de fabrikanten zooveel mogelijk smaak en kleur van boter na; bij de verpakking bezigt men bij voorkeur den vorm van kluiten en vaatjes, voor de natuurboter vanouds in zwang; bij het uitventen steekt men de colporteurs vaak in een boeren- of boerinnenpak, om het publiek toch maar in den waan te brengen, dat die lieden boter verkoop¬en.> 
De Hollandsche Maatschappij van Landbouw nam in 1885 het initiatief tot de oprichting van de Vereeniging tot bestrijding van knoeierijen in de boterhan¬del. Binnen een jaar hadden zich hierbij ruim 900 boterbereiders en bona fide boterhandelaren aangesloten. Eén van haar doelen was <te streven naar het verkrijgen van doelmatige wetten en verordeningen>, wat inderdaad succes leek te hebben toen de regering op aandrang van de vereniging in 1886 een speciale commissie instelde. Het rapport van die commissie vormde de basis voor een wetsontwerp in 1888 en de eerste Boterwet van 23 juli 1889 (Staats¬blad 82), <houdende bepalingen tot voorkoming van bedrog in den boterhan¬del.>
Weliswaar was, bij gebrek aan effectieve controle, deze wet bij lange na niet voldoende om het tij te keren, maar in de volgende jaren ging de overheid voort in de ingeslagen richting. In nieuwe wetten en regelingen  werd duidelij¬ker omschreven aan welke criteria boter moest voldoen om als zodanig te worden verkocht, en hoe op de naleving van die voorschriften zou worden toege¬zien. 
Met de wet van 30 september 1893 ontstond de mogelijkheid om een gedepo¬neerd merk internationaal beschermd te krijgen. Voor individuele boter¬makers waren de administratieve beslommeringen, de controle op inbreuk en de daarmee gepaard gaande kosten een onoverkomelijke hinderpaal om een eigen handelsmerk te deponeren. Als zij dat echter collec¬tief zouden doen, wogen zulke nadelen minder zwaar. Vandaar dat de Bond van Coöperatieve Zuivelfa¬brieken in Friesland in 1895 het garantie¬merk <Nedraw> liet vastleggen in Nederland en verschillende exportlanden. 
Niettemin was Nederland, en Friesland in het bijzonder, aan het einde van de negentiende eeuw zijn marktpositie op de Engelse botermarkt definitief kwijtgeraakt aan Denemarken. Daar was voor in de plaats gekomen een comfortabele positie als leverancier van margarine, zoals Tabel 4.2 laat zien.
 
[NTA]                                                                      
Tabel 4.2: Invoer in Engeland
                                                                                                                               
	boter		margarine		boter
	vanuit		vanuit		vanuit
	Nederland		Nederland		Dene¬marken
                                                                                                                                
1860	16.868 ton				589 ton
1865	16.259				3802
1870	20.120				7367
1875	16.084				11.958
1880	29.261				17.409
1884	23.073		33.428
1885	15.639		39.242		18.727
1886	18.238		42.365
1887	 8.355		59.541
1888	 7.875		53.005		
1889	48.000 (boter + margarine)
1890					42.000
1891	 9.711		48.000
1892	 8.566		49.000
1893	 8.883		45.700
1894	 8.730		44.500
1895	 8.167		36.500		59.000
1896	12.300		37.600
1897	11.603		47.600
1898	12.000		41.400
1899	12.400		47.400
1900	13.000		41.000		96.000
                                                                                                                              

Bronnen: Kolom 1: (tot 1884) Croesen, Geschiedenis, 216; (vanaf 1884) Handelingen Staten Generaal 1888/89, Bijlage 63, nr. 11; Kolom 2: Handelingen Staten Generaal, ibidem en Statistiek van In-, Uit- en Doorvoer; Kolom 3: Croesen, Geschiedenis, 216.