Toon brontekst

*<div id=1-1>[1] R. Bergsma, Pamflet voor de tentoonstelling in: Gemeentearchief Amsterdam, D00.082.</div>
*<div id=1-2>[2] De voedingsfysiologie en -(bio)chemie kwamen rond 1850 op gang als verbijzondering van de medische wetenschap en chemische wetenschappen in relatie tot problemen van volksgezondheid. De zich ontwikkelende voedingsleer (zie hoofdstuk 2) was maatgevend gewo</div>
*<div id=1-3>[3] De betekenis, maatschappelijke relevantie en mate van acceptatie van ‘gezondheid’ als waarde was rond 1900 veel beperkter dan rond 2000; de enorme toename van de maatschappelijke waardering van gezondheid is van bijzonder belang in de te beschrijven ontwi</div>
*<div id=1-4>[4] Th. van Tijn, ‘De zwarte jaren 1845-1895’ in Algemene geschiedenis der Nederlanden (Haarlem 1977) dl. 12, 145-151</div>
*<div id=1-5>[5] Het relatieve aandeel van voedselgebrek en ziekten in de sterfte in de jaren veertig vormt een punt van discussie tussen historici. Zie voor een samenvatting Van Otterloo, Eten en eetlust, 21-23</div>
*<div id=1-6>[6] Het betreft hier gemiddelde productiecijfers als indicator voor het verbruik, dus voorzichtigheid is geboden: ‘Verbruik van enige voedingsmiddelen in kg. per hoofd van de Nederlandse bevolking 1852-1911’, Maandschrift CBS (1913); zie ook H. van der Meulen</div>
*<div id=1-7>[7] De discussie over ‘nieuwe armoede’ van daklozen en in ‘achterstandswijken’ alsmede de consequenties voor voeding en gezondheid is weliswaar in de laatste decennia van de twintigste eeuw opnieuw actueel, maar verwijst naar een ander schaarsteniveau dan een</div>
*<div id=1-8>[8] R. Keuning, Innovatie in de levensmiddelenindustrie. Markt of technologie? Inaugurele rede (Wageningen 1989) 5. Voor de Verenigde Staten noemt Keunig een getal van 25.000 artikelen; in het laatste decennium van de twintigste eeuw zijn deze aantallen onget</div>
*<div id=1-9>[9] Uit in 1995-1996 gehouden vraaggesprekken met H.A. Leniger, R. Keuning, F.D. Tollenaar, F. Röling en andere voedingsmiddelentechnologen bleek het bijzondere belang van ‘samengestelde producten’. </div>
*<div id=1-10>[10] Andere in dit deel gehanteerde definities zijn: Voedsel heeft betrekking op losse voedingsmiddelen, terwijl voeding slaat op de totale voedselconsumptie op een bepaald moment voor een bepaalde maatschappelijke groep of categorie. De schakels van de keuken</div>
*<div id=1-11>[11] Het begrip voedingsmiddelenketen is deels geïnspireerd door Jack Goody, Cooking, cuisine and class (Cambridge 1982) 37, en deels een sociologisering van het biologische concept voedselketen. Het lijkt enigszins op het begrip ‘food system’, zie Alan Beards</div>
*<div id=1-12>[12] Geoff Tansey en Tony Worsley, The food system. A guide (Londen 1999); zij bemannen het food system met key actors als boeren, arbeiders, handelaars, processors, distributeurs, caterers en consumenten. De term actoren wordt ook gebruikt in deel 1 van J.W. </div>
*<div id=1-13>[13] J.W.A. Naber, Het leven en werken van Jeltje de Bosch Kemper 1836-1916 (Haarlem 1918); Van Otterloo, Eten en eetlust, 127-155</div>
*<div id=1-14>[14] Sociaal Weekblad nr. 92 (9 aug. 1890), 259.</div>
*<div id=1-15>[15] J.J.R. Moquette, Onderzoekingen over volksvoeding in de gemeente Utrecht, Proefschrift (Utrecht 1907) 128-130; B.H. Sajet en W. Polak, Eene voedings-enquête in den mobilisatietijd (Amsterdam 1916).</div>
*<div id=1-16>[16] E.S. Houwaart, De hygiënisten. Artsen, staat en volksgezondheid in Nederland 1840-1990 (Maastricht 1991).</div>
*<div id=1-17>[17] H.W. Lintsen e.a.eds., Geschiedenis van de Techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. (Zutphen 1992) 43; Bijdragen van het Statistisch Instituut, 7 (1891), 143-180; Th. van Tijn, ‘Het algemeen karakter van het tijdvak 1895-19</div>
*<div id=1-18>[18] Zie voor een inspirerende historisch-geografische behandeling van variaties en faseverschillen in de nationale modernisering H. Knippenberg en B. de Pater, De eenwording van Nederland. Schaalvergroting en integratie (Nijmegen 1988) en voor de variaties en</div>
*<div id=1-19>[19] Zo hadden de afschaffing van de accijnzen op het gemaal en het geslacht rond 1850 bijgedragen tot een prijsdaling van brood en vlees; ook de graanimporten, die voor de boeren tot de landbouwcrisis leidden, betekenden voor stadsbewoners lagere voedselprijz</div>
*<div id=1-20>[20] W. Abel, Stufen der Ernährung. Eine historische Skizze (Göttingen 1981) 65-73. </div>
*<div id=1-21>[21] J.M.M. de Meere, Economische ontwikkeling en levensstandaard in Nederland gedurende de eerste helft van de negentiende eeuw. Aspecten en trends (’s-Gravenhage 1982) 110. </div>
*<div id=1-22>[22] Vergelijk voor de overheidsmaatregelen ter bescherming van botervervalsing door het nieuwe product margarine: M. Schrover, Het vette, het zoete en het wederzijds profijt. Arbeidsverhoudingen in de margarine-industrie en de cacao- en chocolade-industrie in</div>
*<div id=1-23>[23] J. Jobse-van Putten, Van pekelvat tot diepvrieskist. Interviews en beschouwingen over de huishoudelijke conservering op het Nederlandse platteland in de eerste helft van de twintigste eeuw (Amsterdam 1989).</div>
*<div id=1-24>[24] Vergelijk de hoofdstukken over meel, bier, boter en margarine in: H.W. Lintsen e.a. eds., Geschiedenis van de Techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890 dl. 1 (Zutphen 1992).</div>
*<div id=1-25>[25] De term mechanisering in de hier gebruikte ruime betekenis is ontleend aan Siegfried Giedion, Mechanization takes command. A contribution to anonymous history (New York en Londen 1975); vergelijk voor deze grove tweedeling Van Otterloo, Eten en eetlust 52</div>
*<div id=1-26>[26] S. Bruin, Proceskunde en procesinnovatie, Inaugurele rede (Wageningen 1975) 3-5. Deze procestechnoloog onderscheidt in de voedingsmiddelenindustrie daarnaast fysische en (bio)chemische procestechnologieën, d.w.z. reeksen van bewerkingen waarbij grondstoff</div>
*<div id=1-27>[27] Illustratief hiervoor is W.M.F. Jongen, Op functionele wijze naar een gezonde toekomst, Inaugurele rede (Wageningen 1995) 2-12.</div>
*<div id=1-28>[28] Bruin Proceskunde en procesinnovatie, 12-13; zie voor een iets andere indeling van processen P. Walstra, Voedsel en voeding, Collegedictaat (Wageningen 1983) 35-48 en interview met D.J. van Zuilichem, levenmiddelentechnoloog in Wageningen in 1996; voor sy</div>
*<div id=1-29>[29] Zie voor de vleeshygiëne: P.A. Koolmees, Symbolen van openbare hygiëne. Gemeentelijke slachthuizen in Nederland 1795-1949 (Rotterdam 1997) en J.D. Brinksma, Slachterijen, vleeswarenindustrie en visverwerkingsinrichtingen (Zeist 1994) 21-24.</div>
*<div id=1-30>[30] Vergelijk Nico Rem, Rol van de kennis over de bacterie op zuiveltechnologie, stagerapport UvA, dec. 1999.</div>
*<div id=1-31>[31] Zie H.P.H. Hondelink, Detailhandel. Een geschiedenis en bronnenoverzicht (Amsterdam 1993). </div>
*<div id=1-32>[32] De term middenveld staat centraal in het onderzoeksthema ‘maatschappelijke inbedding’, J.W. Schot. e.a. eds. Techniek in Nederland 1998, deel 1 (Zuthpen 1998) 42-45.</div>
*<div id=1-33>[33] Zie F.A. Steensma, Voedingsleer. Populaire voordrachten over voeding en stofwisseling van den mensch (Amsterdam 1909).</div>
*<div id=1-34>[34] H. Kamminga and A. Cunningham eds., The science and culture of nutrition 1840-1940 (Amsterdam en Atlanta 1995) 1-15. </div>
*<div id=1-35>[35] Anneke H. van Otterloo, ‘The development of public distrust in modern food technology in the Netherlands. Professionals, laymen and the Consumer’s Union’ in A.P. den Hartog ed., Food, technology, science and marketing. European diet in the Twentieth Centu</div>
*<div id=1-36>[36] J. Burnett en D.J. Oddy, The origins and development of food policies in Europe (Londen en NewYork 1994).</div>
*<div id=1-37>[37] Zie voor de term ‘modern-industrieel voedselpatroon’, A.P. den Hartog, ‘De beginfase van het moderne voedselpatroon in Nederland. Voedsel en voeding in de jaren 1850-1914 - een verkenning’, Voeding 41 (1980) 334-342 en 348-357.</div>
*<div id=1-38>[38] Zie voor de nationale integratie van het Nederlandse maaltijdpatroon, J. Jobse-van Putten, Eenvoudig maar voedzaam (Nijmegen 1995), 499-530. </div>
*<div id=1-39>[39] Christiaan Holland en Johan Schot, ‘Technologische ontwikkelingen’, in: Sociaal en Cultureel Rapport 1998; 25 jaar sociale verandering (Rijswijk 1998), 68-69; A.P.den Hartog, A, van der Heijden e.a., Nieuwe voedingsmiddelen. Biotechnologie, novel en funct</div>