De guano

De mestproduktie was een van de meest ernstige knelpunten van het landbouwbedrijf in de 19e eeuw, in het bijzonder in de landbouw op de schrale zandgronden van Oost- en Zuid-Nederland. Tot diep in de negentiende eeuw werden in het landbouwbedrijf vrijwel uitsluitend organische meststoffen gebruikt. In de eerste plaats betrof dit de mest van de eigen veestapel, op de zandgronden aangevuld met plaggen die werden gestoken op de heidevelden. Daarnaast werd in sommige streken vuilnis van de steden gebruikt. De veenkoloniale akkerbouw was in hoge mate afhankelijk van vooral het Groninger stadsvuil en ook de Hollandse tuinbouw maakte gebruik van dit type mest. Bovendien vonden afvalstoffen van industriële produktieprocessen - [[De traditionele brouwmethode|'''bierbrouwerij'''], jeneverstokerij, zeepfabricage etc. - hun weg naar het landbouwbedrijf en werd op bescheiden schaal gebruik gemaakt van beendermeel, visafval, bouwafval (voor de kalk).[[Noten H2#2-20|^[20]]]  Kortom, alles wat mogelijk de vruchtbaarheid van de bodem kon herstellen, werd gebruikt, maar omdat een degelijke landbouwkundige basis voor allerlei experimenten ontbrak, tastte men in feite grotendeels in het duister omtrent de werkelijke waarde van deze verschillende meststoffen.

De eerste 'kunstmest' die met tamelijk veel succes in Nederland en buurlanden werd geïntroduceerd, was de [[begrippenlijst#Guano|guano]]. Dit was verdroogde vogelmest, in de loop der eeuwen door zeevogels op eilanden van de kust van Peru gedeponeerd, die, zo bleek spoedig, een sterk bemestende waarde had. Lokale indianen gebruikten deze mest al eeuwenlang op kleine schaal en naar verluidt had Von Humboldt in 1804 al monsters naar Europa meegenomen.[[Noten H2#2-21|^[21]]] In 1841 namen enkele Britse vrachtschepen de guano als ballast mee naar Groot Brittannië, waar de eerste experimenten spoedig zeer succesvol verliepen.[[Noten H2#2-22|^[22]]] [[Afbeelding:TIN19_blz59.jpg|thumb|right|400px|Aanvankelijk had het gebruik van guano bij de aardappelteelt weinig resultaat, maar de guano-zaaier bood mogelijk een uitkomst.]]

In 1843 werd de eerste guano al in Nederland geïmporteerd door de Rotterdamse firma's Mees & Moens en Lenardson & Co. In hetzelfde jaar - amper twee jaar na de introductie in Engeland - experimenteerden ten minste vier grootgrondbezitters/boeren in verschillende delen van het land met de meststof. In het landbouwverslag van 1843 werden de resultaten gepubliceerd van experimenten door 'een kundig bouwman' in Dirksland (Zeeland) en van 'een voornaam landeigenaar' H.Budde jr., lid van het Deventersche Departement der Maatschappij ter bevordering van nijverheid.[[Noten H2#2-23|^[23]]] Tevens vermeldde het verslag dat in Gelderland 'op onderscheidene plaatsen, proeven in het klein genomen (werden) met de guano-bemesting'.[[Noten H2#2-24|^[24]]]  Eén van die plaatsen was het landbouwbedrijf Den Eng van F.L.W. baron van Brakell van den Eng te Lienden.[[Noten H2#2-25|^[25]]] Het ''Tijdschrift ter bevordering van nijverheid'' gaf in 1844 bovendien de resultaten van een 'proefneming met de guano door Heer van der Veen' te Smilde, die in 1843 moeten hebben plaatsgevonden.[[Noten H2#2-26|^[26]]] Tenslotte maakt het landbouwverslag van 1844, naast experimenten in Gelderland, Utrecht en Drente, gewag van proefnemingen die in Zuid-Holland al in 1842(!) en 1843 zouden hebben plaatsgevonden. Deze waren zo positief uitgevallen dat in 1844 al 200 ton guano 'aan de bouwlieden in dit gewest gedebiteerd (is), waarmede meer dan 650 bunders [hectare JLvZ], met allerlei gewassen, voldoende zijn bemest kunnen worden'.[[Noten H2#2-27|^[27]]]  Interessant is dat de correspondent van deze provincie, 'de Heer J. Groenewegen', vervolgens zijn eigen experiment beschrijft en daarbij aangeeft hoe hij over het bestaan van de meststof werd ingelicht:

Tenslotte liet de guano geen onkruiden achter, wat bij stalmest wel het geval was.[[Noten H2#2-37|^[37]]]  

Tegenover deze voordelen stonden echter verschillende nadelen, waarvan sommige in de loop van de jaren vijftig en zestig belangrijker werden. We kunnen voorbij gaan aan het feit dat een flink aantal experimenten in de beginjaren mislukte omdat men te veel guano toediende, waardoor het graan nogal eens verbrandde. Ten grondslag hieraan lag een onvoldoende inzicht in de bemestende waarde van de nieuwe meststof, uiteindelijk het gevolg van het ontbreken van voldoende landbouwkundige kennis. De vraag welke bestanddelen van de guano actief waren, was omstreden. Bepaald ongelukkig was het feit dat de grote landbouwkundige Von Liebig op grond van zijn theorie meende dat alleen de aanwezig kali van belang was '- volgens hem kon de beschikbare stikstof niet door de planten uit de grond opgenomen worden. Andere analyses kwamen tot de conclusie dat juist het hoge gehalte stikstof  en in mindere mate de aanwezige fosforzuur de waarde van de guano bepaalde.[[Noten H2#2-38|^[38]]]

Dit academisch debat beperkte mogelijk wel de mate waarin de guano toepassing vond - het bleef immers onduidelijk waarom het gebruik van de meststof soms wel goede vruchten afwierp en soms niet - maar stond de groei van het verbruik niet echt in de weg. Fundamenteler waren de problemen met de kwaliteit en de prijs ervan. De spectaculaire groei van de internationale guano-handel in de jaren veertig en vijftig leidde er onder meer toe dat ook buiten Peru voorraden vogelmest werden ontdekt en geëxploiteerd.[[Noten H2#2-39|^[39]]] Deze Afrikaanse of Australische guano was echter, zo bleek spoedig, van veel minder kwaliteit: het percentage stikstof was veel lager. Bovendien raakten op den duur in Peru de beste voorraden uitgeput. De bloeiende guano-handel ging daardoor steeds meer op zoek naar substituten; knoeierijen met deze meststof kwamen hierdoor steeds vaker voor.[[Noten H2#2-40|^[40]]] Dergelijke knoeierijen bleken, door het ontbreken van objectieve criteria omtrent de bemestende waarde van de guano, moeilijk te bestrijden.

Gegevens over de prijzen van de guano lopen sterk uiteen: in 1843 kostte 100 kg in Deventer f 19 tegen f 16 in Zeeland en in 1844 lopen de gepubliceerde prijzen uiteen van f 11 in Zutphen - waar Staring rechtstreekse import uit Hull organiseerde tot f 14, de prijs van de importeur Mees en Moens.[[Noten H2#2-41|^[41]]] Tot halverwege de jaren vijftig daalde de prijs vermoedelijk door de snelle groei van de aanvoer, want in 1853 gaf Staring in de Almanak voor de landman een richtprijs van f 12. Daarna steeg de prijs echter tot f 16.50 in 1863 en f 17 in 1874.[[Noten H2#2-42|^[42]]] In relatieve zin viel de prijsstijging overigens wel mee omdat de meeste landbouwprijzen tussen 1850 en 1875 een stijgende trend vertoonden. Ook de prijzen van andere meststoffen namen in deze jaren van hoogconjunctuur in het landbouwbedrijf snel toe: het landbouwverslag van 1854 spreekt bijvoorbeeld over een verdubbeling van de prijs van stalmest in Groningen.[[Noten H2#2-43|^[43]]] De prijzen van het Groninger stadsvuil namen in deze jaren toe van f 50 per last in 1836/49 via f 69 in 1850/59 naar f 87 in 1870/79.[[Noten H2#2-44|^[44]]] Het was echter de combinatie van de stijging van de nominale prijs van de guano en de voortgaande verslechtering van de kwaliteit ervan - volgens één bron nam het stikstofgehalte af van 14% naar 7%[[Noten H2#2-45|^[45]]] - die de guano op den duur onaantrekkelijk maakte.    [[Afbeelding:Utrecht_Geertekerk_Verheijen_1819.jpg|thumb|330px|left|Geertekerk te Utrecht, 1819.]]

Na 1870 werd de guano overvleugeld door nieuwe meststoffen, vooral door chilisalpeter (stikstof), later ook door superfosfaat en kaïniet. De problemen met de kwaliteit van de kunstmeststoffen werden na 1880 geleidelijk aan opgelost door de oprichting van inkoop-coöperaties, die de inkopen van meststoffen en veevoer voor de aangesloten boeren gingen verzorgen en de kwaliteit lieten keuren bij de in dezelfde jaren opgerichte landbouwproefstations.[[Noten H2#2-46|^[46]]]  

Hoe belangrijk is de guano geweest? In kwantitatieve zin: niet zo erg belangrijk. Op het hoogtepunt rond 1870 werd er in de Nederlandse landbouw maximaal 7000 ton guano verbruikt, wat een gemiddeld verbruik van iets meer dan 3 kg per hectare betekent veel minder dan in Groot Brittannië.[[Noten H2#2-47|^[47]]]) De waarde daarvan was ca 50 cent per hectare, of in totaal ca 1 miljoen gulden, wat niet meer is dan 0.3% van de totale waarde van de Nederlandse landbouwproduktie.[[Noten H2#2-48|^[48]]] Daar staat tegenover dat er tal van aanwijzingen zijn dat langzamerhand, nadat hereboeren en landbouwkundigen met het gebruik hadden geëxperimenteerd, 'gewone' boeren deze kunstmest op meestal bescheiden schaal gingen gebruiken. In zekere zin kan men dit zien als een voorspel van de imposante opmars die de kunstmest na 1890 zou gaan maken: boeren raakten vertrouwd met aangekochte mest en leerden de potentiële baten ervan inschatten. Het mesttekort als ernstig knelpunt in de landbouw op de zandgronden, werd door de guano echter niet opgelost - dat zou pas na 1890 gebeuren door de komst van andere kunstmeststoffen - kaïniet, superfosfaat, [[begrippenlijst#Thomasslakkenmeel|Thomasslakkenmeel]] die door een aantal innovaties in de kunstmestproduktie en -winning veel goedkoper werden dan de guano uit de periode 1843-1890.