Voedselvoorziening tijdens de oorlog

De Duitse bezetting had een grotere invloed op de voedselvoorziening dan de crisismaatregelen. De overheid had van de tijdens de Eerste Wereldoorlog opgedane ervaringen geleerd en zette de crisismaatregelen uit de jaren dertig voort, maar nu veel systematischer. Toen de oorlogsdreiging serieuze vormen ging aannemen, werden maatregelen voorbereid om de productie, distributie en consumptie van voedsel op grote schaal centraal te kunnen reguleren. Het overheidsbeleid inzake de landbouw en voedselvoorziening breidde zich opnieuw sterk uit, liet het vrijemarktprincipe geheel los, richtte zich op ingrijpen en veranderde daarmee definitief van karakter. Dit rigoureuze beleid was in sterke mate beïnvloed door de opvattingen en activiteiten van dr.ir. S.L. Louwes, commissaris Akkerbouw en Veehouderij van het ministerie van Landbouw. Hij had al sinds 1934 bij de rijksoverheid aangedrongen op een [[begrippenlijst#Consistent|consistent]] en veelomvattend beleid in plaats van ad hoc maatregelen en slaagde erin een overkoepelend Rijksbureau voor de Voorbereiding van de Voedselvoorziening in Oorlogstijd op te richten in 1937. Toen de oorlog in 1940 werkelijk uitbrak, werd het woord voorbereiding uit de titel geschrapt. Via dit rijksbureau zijn zeer veel maatregelen genomen die de Nederlandse voedselvoorziening tijdens de oorlog op peil hebben gehouden tot aan de hongerwinter van 1944/1945.(39)   

De Duitse bezetting had een grotere invloed op de voedselvoorziening dan de crisismaatregelen. De overheid had van de tijdens de Eerste Wereldoorlog opgedane ervaringen geleerd en zette de crisismaatregelen uit de jaren dertig voort, maar nu veel systematischer. Toen de oorlogsdreiging serieuze vormen ging aannemen, werden maatregelen voorbereid om de productie, distributie en consumptie van voedsel op grote schaal centraal te kunnen reguleren. Het overheidsbeleid inzake de landbouw en voedselvoorziening breidde zich opnieuw sterk uit, liet het vrijemarktprincipe geheel los, richtte zich op ingrijpen en veranderde daarmee definitief van karakter. Dit rigoureuze beleid was in sterke mate beïnvloed door de opvattingen en activiteiten van dr.ir. S.L. Louwes, commissaris Akkerbouw en Veehouderij van het ministerie van Landbouw. Hij had al sinds 1934 bij de rijksoverheid aangedrongen op een [[begrippenlijst#Consistent|consistent]] en veelomvattend beleid in plaats van ad hoc maatregelen en slaagde erin een overkoepelend Rijksbureau voor de Voorbereiding van de Voedselvoorziening in Oorlogstijd op te richten in 1937. Toen de oorlog in 1940 werkelijk uitbrak, werd het woord voorbereiding uit de titel geschrapt. Via dit rijksbureau zijn zeer veel maatregelen genomen die de Nederlandse voedselvoorziening tijdens de oorlog op peil hebben gehouden tot aan de hongerwinter van 1944/1945.(39)   

Het probleem van de nationale voedselvoorziening was vooral de scheve verhouding tussen de import en export van respectievelijk grondstoffen en hoogwaardige verse en bewerkte producten. Ingevoerd werden tarwe, oliezaden, veevoer en koloniale waren, terwijl vlees, zuivel, tuinbouwproducten en eieren werden uitgevoerd. Nederland kon zichzelf niet voeden wanneer de schakels van (productie en) distributie in de keten belemmeringen ondervonden. De door het rijksbureau ontworpen maatregelen waren erop gericht om deze situatie zoveel mogelijk te voorkomen en te bestrijden. Er werd een apparaat opgezet om schaarste in plaats van overproductie, zoals in de jaren dertig, te kunnen bestrijden en dat bestond uit elf productorganisaties waarbij bedrijven zich verplicht moesten aansluiten. Brood was als eerste volksvoedsel bedreigd en daarom werd de productie, opslag en distributie van graan als eerste centraal geregeld. De boeren moesten hun weidegrond geschikt maken voor akkerbouw en tussen 1940 en 1943 kromp het weideareaal in met 16%; zelfs parken werden gebruikt voor de graanproductie. Voorts werden de boeren verplicht hun veestapel te verkleinen in verband met de beperkte veevoervoorraden. Voor de boeren betekende het doorvoeren van deze maatregel kapitaalvernietiging, waardoor deze maatregel een strikte controle vereiste; in ruil voor hun medewerking kregen de boeren meer voedsel toegewezen. Vele andere wijzigingen in de bestaande productie werden doorgevoerd met het oog op het streven naar [[begrippenlijst#Autarkie|

Het probleem van de nationale voedselvoorziening was vooral de scheve verhouding tussen de import en export van respectievelijk grondstoffen en hoogwaardige verse en bewerkte producten. Ingevoerd werden tarwe, oliezaden, veevoer en koloniale waren, terwijl vlees, zuivel, tuinbouwproducten en eieren werden uitgevoerd. Nederland kon zichzelf niet voeden wanneer de schakels van (productie en) distributie in de keten belemmeringen ondervonden. De door het rijksbureau ontworpen maatregelen waren erop gericht om deze situatie zoveel mogelijk te voorkomen en te bestrijden. Er werd een apparaat opgezet om schaarste in plaats van overproductie, zoals in de jaren dertig, te kunnen bestrijden en dat bestond uit elf productorganisaties waarbij bedrijven zich verplicht moesten aansluiten. Brood was als eerste volksvoedsel bedreigd en daarom werd de productie, opslag en distributie van graan als eerste centraal geregeld. De boeren moesten hun weidegrond geschikt maken voor akkerbouw en tussen 1940 en 1943 kromp het weideareaal in met 16%; zelfs parken werden gebruikt voor de graanproductie. Voorts werden de boeren verplicht hun veestapel te verkleinen in verband met de beperkte veevoervoorraden. Voor de boeren betekende het doorvoeren van deze maatregel kapitaalvernietiging, waardoor deze maatregel een strikte controle vereiste; in ruil voor hun medewerking kregen de boeren meer voedsel toegewezen. Vele andere wijzigingen in de bestaande productie werden doorgevoerd met het oog op het streven naar [[begrippenlijst#Autarkie|

Behalve het Rijksbureau voor Voedselvoorziening in Oorlogstijd kwamen in luttele jaren enkele andere belangrijke organen en instellingen tot stand, die nauw met elkaar samenwerkten om de volksgezondheid en voedingstoestand van de Nederlandse bevolking op peil te houden. Hierin waren vertegenwoordigers van overheid, wetenschap en voorlichting vertegenwoordigd, die het al bestaande netwerk van onderzoeks- en adviesinstanties versterkten. Allereerst werd in 1940 de Commissie Voeding van de Gezondheidsraad ingesteld, al spoedig Voedingsraad genoemd.(42)   

Behalve het Rijksbureau voor Voedselvoorziening in Oorlogstijd kwamen in luttele jaren enkele andere belangrijke organen en instellingen tot stand, die nauw met elkaar samenwerkten om de volksgezondheid en voedingstoestand van de Nederlandse bevolking op peil te houden. Hierin waren vertegenwoordigers van overheid, wetenschap en voorlichting vertegenwoordigd, die het al bestaande netwerk van onderzoeks- en adviesinstanties versterkten. Allereerst werd in 1940 de Commissie Voeding van de Gezondheidsraad ingesteld, al spoedig Voedingsraad genoemd.(42)   

Het door Louwes groots opgezette apparaat voor de voedselvoorziening functioneerde voor de meeste Nederlanders grotendeels onzichtbaar. Waar consumenten mee te maken hadden, was de distributie, een [[begrippenlijst#Minutieus|minutieus]] uitgewerkte verdeling van de beschikbare voorraden voedsel. In juni 1940 gingen thee, koffie, brood en bloem op de bon, in juli alle vetten, in september vlees, in november eieren, koek en gebak. Een uitgebreid distributieapparaat op basis van bonkaarten werd opgezet, waarvoor Provinciale Voedselcommissarissen en Plaatselijke Bureauhouders werden aangesteld. Winkeliers moesten de bonkaarten opplakken en opsturen naar de Provinciale kantoren, waar ze werden versnipperd; van de pulp werden weer nieuwe bonkaarten gemaakt. De distributie was een ingewikkelde, omvangrijke maar redelijk goed lopende organisatie. Alles bijeen waren 20.000 mensen bij de voedselvoorziening werkzaam. Een belangrijke schaduwzijde van deze ordelijke werkwijze bleek het feit dat bonnen alleen werden toebedeeld aan houders van stamkaarten die op basis van het bevolkingsregister waren verstrekt. Daardoor vielen onderduikers in principe buiten het systeem. De detailhandel verzette in het kader van de distributie veel werk. Ze bleef merkwaardigerwijs ook adverteren, net als de producenten. De concurrentie zette zich voort, distributie en schaarste ten spijt. Bedrijven in de productie- en distributieschakels spanden zich in om consumenten over te halen tot besteding van de distributiebonnen aan hun artikelen en in hun winkels.  

Het door Louwes groots opgezette apparaat voor de voedselvoorziening functioneerde voor de meeste Nederlanders grotendeels onzichtbaar. Waar consumenten mee te maken hadden, was de distributie, een [[begrippenlijst#Minutieus|minutieus]] uitgewerkte verdeling van de beschikbare voorraden voedsel. In juni 1940 gingen thee, koffie, brood en bloem op de bon, in juli alle vetten, in september vlees, in november eieren, koek en gebak. Een uitgebreid distributieapparaat op basis van bonkaarten werd opgezet, waarvoor Provinciale Voedselcommissarissen en Plaatselijke Bureauhouders werden aangesteld. Winkeliers moesten de bonkaarten opplakken en opsturen naar de Provinciale kantoren, waar ze werden versnipperd; van de pulp werden weer nieuwe bonkaarten gemaakt. De distributie was een ingewikkelde, omvangrijke maar redelijk goed lopende organisatie. Alles bijeen waren 20.000 mensen bij de voedselvoorziening werkzaam. Een belangrijke schaduwzijde van deze ordelijke werkwijze bleek het feit dat bonnen alleen werden toebedeeld aan houders van stamkaarten die op basis van het bevolkingsregister waren verstrekt. Daardoor vielen onderduikers in principe buiten het systeem. De detailhandel verzette in het kader van de distributie veel werk. Ze bleef merkwaardigerwijs ook adverteren, net als de producenten. De concurrentie zette zich voort, distributie en schaarste ten spijt. Bedrijven in de productie- en distributieschakels spanden zich in om consumenten over te halen tot besteding van de distributiebonnen aan hun artikelen en in hun winkels.