De Nederlandse margarine industrie een eigenaardige ontwikkeling

Opmerkelijk is de continuïteit die er bestond tussen de Brabantse boterhandel in de jaren zestig van de 19e eeuw, en de beginnende margarine industrie. Niet alleen waren veel margarine pioniers van origine boterhandelaar, het nieuwe produkt wist schijnbaar moeiteloos via dezelfde handelskanalen de Engelse consument te bereiken. In de pioniersfase was de rol die de Osse fabrikant Jurgens en zijn compagnon Cordeweener speelden prominent. Cordeweener haalde de uitvinding van de kunstboter naar Nederland, terwijl Jurgens erin slaagde in Europa een wijdvertakt netwerk van oleo leveranciers op te zetten.

Opmerkelijk is de continuïteit die er bestond tussen de Brabantse boterhandel in de jaren zestig van de 19e eeuw, en de beginnende margarine industrie. Niet alleen waren veel margarine pioniers van origine boterhandelaar, het nieuwe produkt wist schijnbaar moeiteloos via dezelfde handelskanalen de Engelse consument te bereiken. In de pioniersfase was de rol die de Osse fabrikant Jurgens en zijn compagnon Cordeweener speelden prominent. Cordeweener haalde de uitvinding van de kunstboter naar Nederland, terwijl Jurgens erin slaagde in Europa een wijdvertakt netwerk van oleo leveranciers op te zetten.

De tweede periode begon omstreeks 1879 en wordt gekenmerkt door een explosieve verspreiding van de industrie over het gehele land. Een belangrijke oorzaak van de snelle toename is de beschikbaarheid van grote hoeveelheden oleomargarine door de aanvoer uit de Verenigde Staten. Potentiële fabrikanten hadden sindsdien geen toegang nodig tot het oleo netwerk van Jurgens alvorens kunstboter te kunnen produceren. In deze periode lieten ondernemende lieden zich leiden door het voorbeeld van andere fabrikanten en hoge winstverwachtingen. Voor het grote aantal was echter niet voldoende plaats op de markt, die bovendien inzakte toen de boterprijs weer daalde. In 1883 werkten nog circa veertig fabrieken van de zeventig die twee jaar daarvoor nog aktief waren. Aan de kwaliteitseisen die vooral het Britse publiek stelde, kon alleen door die fabrikanten worden voldaan die geld en tijd investeerden in koelinstallaties en zorgvuldige receptuur.

De tweede periode begon omstreeks 1879 en wordt gekenmerkt door een explosieve verspreiding van de industrie over het gehele land. Een belangrijke oorzaak van de snelle toename is de beschikbaarheid van grote hoeveelheden oleomargarine door de aanvoer uit de Verenigde Staten. Potentiële fabrikanten hadden sindsdien geen toegang nodig tot het oleo netwerk van Jurgens alvorens kunstboter te kunnen produceren. In deze periode lieten ondernemende lieden zich leiden door het voorbeeld van andere fabrikanten en hoge winstverwachtingen. Voor het grote aantal was echter niet voldoende plaats op de markt, die bovendien inzakte toen de boterprijs weer daalde. In 1883 werkten nog circa veertig fabrieken van de zeventig die twee jaar daarvoor nog aktief waren. Aan de kwaliteitseisen die vooral het Britse publiek stelde, kon alleen door die fabrikanten worden voldaan die geld en tijd investeerden in koelinstallaties en zorgvuldige receptuur.

[[Afbeelding:Tabel_5,2.jpg|left|thumb|300px]]

[[Afbeelding:Tabel_5,2.jpg|left|thumb|300px]]

De stijging van zowel de aantallen werknemers in de fabrieken als van het vermogen van het machinepark in de jaren tachtig, is op zichzelf niet bijzonder spectaculair. Maar de bedrijfstak was in deze periode als geheel ook niet erg grootschalig van aard: tot 1900 domineerde het type van de kleine fabriek, met hooguit enkele tientallen arbeiders in dienst. Opvallend is wel, en dat blijkt ook uit de cijfers, de toename van de aantallen vanaf 1880 bij Jurgens en Van den Bergh en enkele jaren later bij de andere fabrieken. De stijging is relatief toch aanzienlijk. De grote sprong in het opgesteld vermogen heeft te maken met de nieuwe koeltechniek, die veel energie nodig heeft.

De stijging van zowel de aantallen werknemers in de fabrieken als van het vermogen van het machinepark in de jaren tachtig, is op zichzelf niet bijzonder spectaculair. Maar de bedrijfstak was in deze periode als geheel ook niet erg grootschalig van aard: tot 1900 domineerde het type van de kleine fabriek, met hooguit enkele tientallen arbeiders in dienst. Opvallend is wel, en dat blijkt ook uit de cijfers, de toename van de aantallen vanaf 1880 bij Jurgens en Van den Bergh en enkele jaren later bij de andere fabrieken. De stijging is relatief toch aanzienlijk. De grote sprong in het opgesteld vermogen heeft te maken met de nieuwe koeltechniek, die veel energie nodig heeft.

Een duidelijk zichtbare schaalvergroting vond kort na 1900 plaats en ging gepaard met een omvangrijke concentratie in de hele bedrijfstak. Twee nieuwe ontwikkelingen speelden hierbij een grote rol: de opkomst van de merkmargarines en de uitvinding van het zogenaamde [[begrippenlijst#Hardingsprocédé|hardingsprocédé]], waardoor de margarine industrie in staat was diverse soorten plantaardig vet te verwerken. De noodzakelijke investeringen waren hoog en ook de reclamecampagnes konden door kleine ondernemingen niet worden opgebracht. Het gevolg was dat zij moesten stoppen of werden overgenomen door de twee grote margarine bedrijven, Jurgens en Van den Bergh, die zich in de 20e eeuw ontwikkelden tot [[begrippenlijst#Concern|concerns]] van Europees formaat.

Een duidelijk zichtbare schaalvergroting vond kort na 1900 plaats en ging gepaard met een omvangrijke concentratie in de hele bedrijfstak. Twee nieuwe ontwikkelingen speelden hierbij een grote rol: de opkomst van de merkmargarines en de uitvinding van het zogenaamde [[begrippenlijst#Hardingsprocédé|hardingsprocédé]], waardoor de margarine industrie in staat was diverse soorten plantaardig vet te verwerken. De noodzakelijke investeringen waren hoog en ook de reclamecampagnes konden door kleine ondernemingen niet worden opgebracht. Het gevolg was dat zij moesten stoppen of werden overgenomen door de twee grote margarine bedrijven, Jurgens en Van den Bergh, die zich in de 20e eeuw ontwikkelden tot [[begrippenlijst#Concern|concerns]] van Europees formaat.

Het ontstaan en de ontwikkeling van de bedrijfstak in Nederland houden verband met een aantal typisch Nederlandse en plaatselijke omstandigheden. Behalve enkele gunstige geografische en economische factoren - de ligging van Nederland ten opzichte van Engeland, de Rotterdamse haven, de melkrijke omgeving -  was er de Brabantse traditie van de boterhandel en botermengen. De verkoop van margarine, eerst als mengsel, later als zelfstandig produkt, kon daarom langs gebaande paden geschieden. De acceptatie van het produkt werd bevorderd door de dunne grenslijn die er aanvankelijk was tussen boter en margarine; het bijmengen van kunstboter met echte boter was in het begin een gewone zaak. Pas later, toen de kunstboter in kwaliteit was gestegen, dacht men eraan het produkt zelfstandig op de markt te brengen. De Nederlandse Boterwet, in samenhang met de wetgeving in landen van bestemming, heeft die verzelfstandiging versneld.

Het ontstaan en de ontwikkeling van de bedrijfstak in Nederland houden verband met een aantal typisch Nederlandse en plaatselijke omstandigheden. Behalve enkele gunstige geografische en economische factoren - de ligging van Nederland ten opzichte van Engeland, de Rotterdamse haven, de melkrijke omgeving -  was er de Brabantse traditie van de boterhandel en botermengen. De verkoop van margarine, eerst als mengsel, later als zelfstandig produkt, kon daarom langs gebaande paden geschieden. De acceptatie van het produkt werd bevorderd door de dunne grenslijn die er aanvankelijk was tussen boter en margarine; het bijmengen van kunstboter met echte boter was in het begin een gewone zaak. Pas later, toen de kunstboter in kwaliteit was gestegen, dacht men eraan het produkt zelfstandig op de markt te brengen. De Nederlandse Boterwet, in samenhang met de wetgeving in landen van bestemming, heeft die verzelfstandiging versneld.