Het luxeprodukt suiker

[[Afbeelding:Westersuikerfabriek_Adam_1910.jpg|thumb|right|350px|Westersuikerfabriek Amsterdam, 1910]]In de menselijke smaak neemt het zoete een speciale plaats in. Het lijkt erop alsof er een aangeboren voorkeur bestaat voor zoet, iets wat bij de smaken bitter, zuur en zout niet het geval is.[[Noten TIN19-1-H7#7-1|^[1]]]  Zoet is waarschijnlijk ook daarom in [[begrippenlijst#Overdrachtelijk|overdrachtelijke]] zin, in ons spraakgebruik bijvoorbeeld, verbonden met aangenaam, feestelijk, luxe, rijkdom. Die associatie is nog versterkt door de eeuwenlange relatieve schaarste van suiker. In niet-tropische gebieden was tot twee eeuwen geleden eigenlijk alleen honing een zoetstof die in enige hoeveelheid in de natuur voorkwam. Behalve vruchten waren suikerhoudende planten nagenoeg onbekend, want het suikerriet vond zijn noordelijkste verbreiding aan de kusten van de Middellandse Zee. Uit dit tropisch gewas werd al duizenden jaren sap geperst dat enigszins gezuiverd werd en waarin zich, na [[begrippenlijst#Indamping|indamping]], [[begrippenlijst#Suikerkristal|suikerkristallen]] vormden. De Europese koloniale [[begrippenlijst#Expansie|expansie]] van de zestiende en zeventiende eeuw bracht een levendige handel in dit soort suiker op gang. Door zijn tropische herkomst was suiker al niet goedkoop, maar het luxe-karakter ervan werd nog versterkt doordat de meeste staten er een extra [[begrippenlijst#Invoerrecht|invoerrecht]] op hieven. Zo werd de prijs nog aanzienlijk verhoogd en bleef suiker een artikel voor welgestelden en voor speciale gelegenheden. Nog in 1854 beargumenteerde de Nederlandse regering de hoge [[begrippenlijst#Accijns|accijns]] op geraffineerde suiker.

In twee opzichten is de negentiende-eeuwse suikerindustrie een [[begrippenlijst#Pendant|pendant]] van de huidige aardolie-industrie. Er waren grote financiële en staatkundige belangen mee gemoeid, zo groot dat vanaf 1864 bijna voortdurend internationaal overleg werd gevoerd over wat men [[begrippenlijst#Suikerkwestie|'de suikerkwestie']] noemde. Het overleg en de daaruit voortkomende [[begrippenlijst#Suikerconventie|Suikerconventies]] concentreerde zich weliswaar op accijnstarieven, maar daarachter ging een hele [[begrippenlijst#Kluwen|kluwen]] van belangen schuil: van koloniën en handel, van binnenlandse landbouw, van scheepvaart, van de staatskas. De andere overeenkomst met de olie-industrie is het produktieproces. In de onmiddellijke omgeving van de grondstof, suikerriet of bieten, werd een ruw [[begrippenlijst#Halffabrikaat|halffabrikaat]] vervaardigd, dat vervolgens in [[begrippenlijst#Raffinaderij|raffinaderijen]] - vaak honderden of duizenden kilometers verder - tot een scala aan zuivere eindprodukten werd verwerkt.

Omdat op beide delen van de suikerindustrie de accijnswetgeving een grote invloed had, zal daar eerst afzonderlijk aandacht aan worden besteed. Voor de Nederlandse koloniale belangen was de [[begrippenlijst#Rietsuikerindustrie|rietsuikerindustrie]] van eminent belang, maar zij zal in dit hoofdstuk onbesproken moeten blijven. In het 'Europese' deel van Nederland bestond de suikerindustrie sinds 1858 uit twee aparte bedrijfstakken. Op grond van hun plaats in de produktiekolom zou de [[begrippenlijst#Bietsuikerindustrie|bietsuikerindustrie]] als eerste en daarna het raffinagebedrijf behandeld moeten worden. Qua historische achtergrond komt de raffinaderij echter vóór de bietsuikerindustrie, want de raffinaderijen waren al eind zestiende eeuw in Nederland ontstaan en verwerkten toen ruwe rietsuiker uit de tropen; bietsuiker als industrieel produkt was een negentiende-eeuwse nieuwkomer.