Koeling in de Nederlandse brouwerijen

Waarschijnlijk heeft Heineken eveneens te lijden gehad van de zachte winter van 1872, want in de herfst van het jaar daarop kocht de brouwerij voor de fabriek in Amsterdam een koelmachine van het verbeterde [[Engeland als voorloper bij de temperatuurregeling|'''type-Carré''']]. Het apparaat was gemaakt bij het Duitse bedrijf Vaass und Littmann te Halle a/d Saale. In Nederland werden toen nog geen koelmachines gefabriceerd. Daarmee zou de Bossche onderneming [[De andere pioniers: de outsiders|'''Grasso''']] pas aan het eind van de negentiende eeuw beginnen.  

In de Carlsbergbrouwerij maakte Feltmann eveneens kennis met het daar toegepaste systeem om de gistkelders te koelen. Hierbij gebruikte men vermoedelijk net als in [[Engeland als voorloper bij de temperatuurregeling|'''Triëst''']] een in de hoeken bevestigd en door ijswater gekoeld metalen element in combinatie met een ventilator, die de koude lucht door de kelders blies.  

Deze wijze van werken vond Feltmann, waarschijnlijk in verband met de isolatie, toch minder geschikt en in samenwerking met Linde ontwierp hij een [[Engeland als voorloper bij de temperatuurregeling|'''koelsysteem''']] voor de gistkelders in Rotterdam, dat was gebaseerd op aan de zoldering bevestigde buizen. Hierdoor liet men een zoutoplossing met een temperatuur van min 3 à 4^oC circuleren. De temperatuur in de gistkelders bleef op deze wijze constant op 2 à 5^oC boven nul. In het voorjaar van 1880 werd het systeem in de gistkelders in Rotterdam aangebracht. Als koudebron gebruikte men overigens de al aanwezige Carré-machine van Vaass und Littmann. [[Afbeelding:Arnhem_oplumus_koelbak_zij.jpg|thumb|350px|left|Koelbak (van zijkant)]]

De in het begin van 1881 geïnstalleerde Linde-no. v machine werkte het eerste jaar uitstekend. Dat was ook wel nodig want om tot een lonende exploitatie te komen had Feltmann contracten voor de levering van ijs afgesloten met onder meer [[Een nieuwe koeltechniek een nieuw produkt|'''boter- en margarinefabrieken''']] en vishandelaren. In het tweede en derde jaar echter traden storingen op die wederom hoofdzakelijk werden veroorzaakt door de temperatuur en kwaliteit van het grachtenwater. Heineken kreeg bovendien te maken met de scherpe concurrentie van handelaren in Noors ijs, die hun prijzen drastisch verminderden. Later zouden ook [[De beginjaren van koeling van levensmiddelen|'''ijsfabrieken''']] zich aandienen als mededingers op de markt van machinaal vervaardigd ijs. De concurrentiestrijd zou, althans in Amsterdam, pas in de jaren negentig in het voordeel van de brouwerij worden beslecht, toen een grote ijsfabriek de poorten moest sluiten.

Bij dit laatste moet dan echter wel worden opgemerkt dat dit slechts gold voor de brouwers die over de financiële middelen konden beschikken om een koelmachine aan te schaffen. Voor veel ambachtelijk werkende, meestal bovengistend brouwende [[De opmars van de ondergisting|'''kleine ondernemers''']] was dit niet weggelegd.  

De koelapparatuur heeft in de Nederlandse brouwwereld dan ook een belangrijke rol gespeeld in het concentratieproces dat na 1890 in deze bedrijfstak op gang kwam. Dit kan mede worden geïllustreerd aan de hand van de volgende cijfers. Met een bierconsumptie per hoofd van bevolking, die in de periode 1891-1905 opliep van 38 tot 41,6 liter om daarna weer te dalen tot 38,3 liter voor de jaren 1911-1915, steeg de productie echter van 1.820.000 hectoliter in de periode 1891-1895 tot 2.420.000 hectoliter in de jaren 1911-1915. Gemeten over het zelfde tijdvak nam de uitvoer toe van 64.500 tot 97.400 hectoliter. De invoer was al die tijd slechts van beperkte betekenis en bedroeg gemiddeld ruim 34.000 hectoliter.[[Noten TIN19-1-H6#6-89|^[89]]]