Volksdrank en genotmiddel

Voor wie het betalen kon, waren er bij de maaltijden en 's avonds zwaardere soorten bier. Ook bij bijzondere gelegenheden als een huwelijk, begrafenis, de kermis, verhuizing en op algemene feestdagen schonk men deze over het algemeen wat duurdere dranken. Naast drank voor de dagelijkse consumptie was bier een genotmiddel. In deze laatste hoedanigheid begon bier in de tweede helft van de zeventiende eeuw steeds meer concurrentie te ondervinden van andere dranken. Dat waren in de eerste plaats de uit de koloniën afkomstige koffie, thee en chocola, die overigens aanvankelijk vooral als medicijn werden voorgeschreven. Rond 1650 ontstonden in de grote steden in Holland de eerste koffiehuizen, maar het zou tot in de achttiende eeuw duren voordat deze dranken, en dan met name koffie en thee, zo ver in prijs waren gedaald, dat ze een echte bedreiging voor de bierconsumptie gingen vormen.

Omstreeks 1850 kreeg bier een opmerkelijke steun vanuit kringen van burgerij en parlement. In korte tijd waren de deplorabele levensomstandigheden van <de lagere klassen> tot een intens discussie-onderwerp geworden. Ook in 's lands vergaderzaal werden de vele aspecten van de slechte volksgezondheid besproken: de slechte behuizing, lage lonen, kindersterfte, slechte voeding. Vooral de voedselprijzen en accijnzen op eerste levensbehoeften werden in onderlinge samenhang behandeld. Bier had in de context van volksgezondheid een dubbelrol. Er werd accijns op geheven, waarvan men de rechtvaardigheid betwijfelde; daarnaast werd bier door velen binnen en buiten het parlement gezien als een wapen tegen <de kanker der jenever>. Het jeneververbruik had namelijk in de jaren veertig en vijftig een onrustbarende omvang gekregen en heette de oorzaak te zijn van de <zedelijke verwildering>. Sociale misère, gebrek aan werklust, armoede en dus ondervoeding vonden een belangrijke oorzaak in jenever- en brandewijn-alcoholisme. De Utrechtse hoogleraar in de scheikunde G.J. Mulder, meende in 1857 zelfs dat teruggang in de internationale positie van ons land direct verband hield met de weinig rooskleurige ontwikkeling van de brouwnijverheid.  Zou men de werkman ertoe kunnen verleiden bier in plaats van jenever te laten drinken? Kamerleden hoopten en twijfelden tegelijk. Afschaffing van de bier-accijns zou weinig baten, want per liter scheelde dat ongeveer één cent, op een literprijs van ongeveer zeven cent. Drinkgewoonten lieten zich niet eenvoudig sturen. <Ons volk zou krachtiger en gelukkiger zijn, indien het gebruik van jenever door dat van bier verdrongen en dit laatste in geheel het Rijk weder de algemeene volksdrank wierd.>  De heilzame reputatie van bier werd keer op keer benadrukt, ook door politici die geen spreekbuis waren van de brouwnijverheid:

Het bier toch is ontegenzeggelijk, althans in vele streken des vaderlands, met name in Noord-Brabant en Limburg, eene eerste levensbehoefte, een voedingsmiddel. Het is daar geen surrogaat voor wijn of sterken drank, maar vervangt in menig huisgezin ander voedsel, treedt tot zekere hoogte in plaats van brood, aardappelen en vleesch, en kan, als aftreksel van graan, tegenover vleeschnat worden gesteld.  

Afgezien van de interessante voedingsleer die aan deze visie ten grondslag moet hebben gelegen, geeft deze euforie over bier vooral aan hoe ernstig het jenever-probleem werd gezien. Over het alcoholisme-gevaar dat zich bij bier evenzeer zou kunnen voordoen, werd niet gerept.  Alles was beter dan <de drank>. Bier viel niet in die onheilspellende categorie, en in de drankbestrijdingsbeweging veroorzaakte dat een blijvende tweespalt. In Nederland en andere landen ontstonden verenigingen van geheelonthouders naast rekkelijke voorstanders van matigheid. Door deze laatsten, verenigd in de Volksbond. Vereeniging tegen drankmisbruik, werd zelfs in 1878 nog overwogen om een eigen bierbrouwerij in Amsterdam op te zetten.  In de jaren zestig en zeventig zouden de gezamenlijke inspanningen van deze pleitbezorgers van het bier en de brouwers in elk geval leiden tot een adequater belastingstelsel en een kwalitatief beter produkt. Bier werd in het laatste kwart van de eeuw weliswaar niet opnieuw volksdrank, zoals twee eeuwen daarvoor, maar wist wel zijn positie als genotmiddel belangrijk te versterken.  

In dit hoofdstuk zal worden getracht een antwoord te formuleren op de vraag welke rol de introductie en verspreiding van technische vernieuwingen hebben gespeeld bij deze ontwikkeling. Het ging hierbij om de invoering van stoomkracht en -warmte, de toepassing van de ondergistende brouwmethode en het daarmee verbonden gebruik van koelmachines en de introductie van de zogeheten <reincultuur>. Tevens zal kort aandacht worden besteed aan de invloed van de overheid bij dit proces, die vooral tot uiting kwam in de wijze van accijnsheffing. Ten slotte zal worden geprobeerd de oorzaken te achterhalen voor de (gedeeltelijk) van het landelijk patroon afwijkende gang van zaken in Brabant en Limburg. In deze provincies handhaafde het traditionele produktie- en consumptiepatroon zich aanvankelijk zo goed, dat veel brouwers kennelijk het belang van de innovaties onvoldoende inzagen. Op termijn zou dit echter leiden tot het verdwijnen van een belangrijk deel van de brouwerijen in het zuiden.